ბოლო ორასი წლის განმავლობაში, მრავალ დიდებულ ფურცელთან ერთად, აზერბაიჯანის ისტორია ასევე სავსე იყო ტრაგედიებით, გენოციდებითა და უბედურებებით. ერთ-ერთი ასეთი საშინელი მოვლენა მოხდა 1918 წლის მარტ-აპრილში.

  მიუხედავად იმისა, რომ საბჭოთა ხელისუფლების დროს – 70 წლის განმავლობაში ცდილობდნენ ხალხის სისხლის მეხსიერებიდან წაშლას, ეს ვერ მოხერხდა და საბოლოოდ, სიმართლის მომენტი დადგა. აზერბაიჯანის დამოუკიდებლობის აღდგენის შემდეგ შესაძლებელი გახდა აზერბაიჯანელი ხალხის ისტორიული წარსულის ობიექტური სურათის წარმოჩენა. ახლა სათითაოდ ირკვევა ჭეშმარიტებები, რომლებიც მრავალი წლის განმავლობაში იყო გასაიდუმლოებული და აკრძალული.

  გენოციდის აქტების პოლიტიკურმა და იურიდიულმა შეფასებამ დიდი ლიდერის ჰეიდარ ალიევის 1998 წლის 26 მარტს დათარიღებული ბრძანებულებით “აზერბაიჯანელთა გენოციდის შესახებ” ბიძგი მისცა ამ სფეროში კვლევებს და გაზარდა ძალისხმევა სიმართლის გამოსავლენად. 31 მარტი გამოცხადდააზერბაიჯანელთა გენოციდის დღედ, რათა აღინიშნოს აზერბაიჯანელი ხალხის წინააღმდეგ ჩადენილი გენოციდური ტრაგედია. 1918 წლის მარტის გენოციდი, თავისი სისასტიკითა და მასშტაბებით, ერთ-ერთი ყველაზე სისხლიანი ტრაგედიაა არა მხოლოდ აზერბაიჯანის, არამედ კაცობრიობის ისტორიაშიც. ისარგებლეს მათ ხელთარსებული შესაძლებლობით, სომეხი ჯალათები ხოცავდნენ მშვიდობიან მოსახლეობას, მათ შორის ბავშვებს, მოხუცებს და ქალებს. ათიათასობით აზერბაიჯანელთან ერთად, ათასობით ლეზგი, ებრაელი, რუსი, ავარელი და თალიშელი მახვილით დახვრიტეს, ბაიონეტით და ცოცხლად დაწვეს. მათ გაანადგურეს ეროვნული არქიტექტურული ძეგლები, სკოლები, საავადმყოფოები, მეჩეთები და კულტურული ძეგლები. მათ ბაქოს დიდი ნაწილი ნანგრევებად აქციეს.

  აზერბაიჯანელთა გენოციდი განსაკუთრებული სისასტიკით განხორციელდა არა მხოლოდ ბაქოში, არამედ შამახისა და გუბის რაიონებში, ყარაბაღში, ზანგეზურში, ნახჭევანში, ლანკარანში, განჯასა და სხვა რეგიონებში.

  აზერბაიჯანის დემოკრატიული რესპუბლიკის დაარსების შემდეგ მინისტრთა საბჭომ 1918 წლის 15 ივლისს მიიღო გადაწყვეტილება ამ ტრაგედიის გამოსაძიებლად საგანგებო საგამოძიებო კომისიის შექმნის შესახებ. კომისიამ გამოიძია მარტის გენოციდი – საწყის ეტაპზე, შამახიში მომხდარი დანაშაულებები და სომხების მიერ ერევნის პროვინციის ტერიტორიაზე ჩადენილი მძიმე დანაშაულებები. ამ ჭეშმარიტების მსოფლიო საზოგადოებისთვის გადასაცემად საგარეო საქმეთა სამინისტროს დაქვემდებარებული სპეციალური ორგანიზაცია შეიქმნა. 31 მარტი აზერბაიჯანის დემოკრატიულმა რესპუბლიკამ გლოვის დღედ გამოაცხადა. ამგვარად, ისტორიაში პირველად პოლიტიკური შეფასება მიეცა აზერბაიჯანელების წინააღმდეგ განხორციელებულ გენოციდს და მათი მიწების ოკუპაციას, რომელიც საუკუნეზე მეტ ხანს გაგრძელდა. თუმცა რესპუბლიკის დაცემამ ამ სფეროში დაწყებული სამუშაო დაუმთავრებელი დატოვა. დიდი ლიდერის ჰეიდარ ალიევის ამ ისტორიულ განკარგულებაში ყურადღების ცენტრშია სომხების მიერ აზერბაიჯანელების წინააღმდეგ განხორციელებული მიზანმიმართული და დაგეგმილი გენოციდური პოლიტიკის ცალკეული ეტაპები. აღნიშნულია, რომ აზერბაიჯანის რესპუბლიკა, როგორც აზერბაიჯანის დემოკრატიული რესპუბლიკის მემკვიდრე, დღეს იღებს ვალდებულებას, პოლიტიკური შეფასება მისცეს გენოციდის მოვლენებს, როგორც ისტორიის განაჩენს, როგორც იმ გადაწყვეტილებების ლოგიკურ გაგრძელებას, რომელთა განხორციელებაც მან ვერ შეძლო ბოლომდე.

  ბოლო 200 წლის ისტორიის ფურცლებს რომ ვათვალიერებთ, ახალი ფაქტები და სომხების სისასტიკის შემზარავი სცენები ირკვევა. ბოლო დროს ძიებები ფართოვდება ინფორმაციის გასარკვევად. აღმოჩენილია უტყუარი საარქივო დოკუმენტები და გენოციდების დამადასტურებელი მრავალი მტკიცებულება. მაგალითად, შამახიში 1918 წლის მარტ-აპრილში მოკლულთა რაოდენობაზე, ზოგიერთი ცნობა მიუთითებს, რომ ეს მაჩვენებელი 7 ათასი იყო, ზოგი კი 8-12 ათასი, ან 40 ათასი.

  აზერბაიჯანის დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობის მიერ შექმნილი საგანგებო საგამოძიებო კომისიის დოკუმენტებში ნათქვამია, რომ 1918 წლის მარტ-აპრილში შამახის რაიონის აზერბაიჯანელებით დასახლებულ 58 სოფელზე სომხური თავდასხმის დროს სასტიკად მოკლეს 3632 კაცი, 1771 ქალი და 956 ბავშვი. თუმცა, ექსპერტების მიერ სხვა საარქივო დოკუმენტებზე დაფუძნებული გათვლებით, შამახის რაიონის 53 სოფელში 8027 აზერბაიჯანელი დაიღუპა. მათგან 4190 კაცი იყო, 2560 ქალი, 1277 ბავშვი. სხვა წყაროში ნათქვამია, რომ შამახის 72 სოფელში სომხებმა მოკლეს 7000 ადამიანი, მათ შორის 1653 ქალი და 965 ბავშვი. საგანგებო საგამოძიებო კომისიამ დაადასტურა, რომ შამახის რაიონის 120 სოფლიდან 86 იმ პერიოდში სომხების აგრესიას დაექვემდებარა. მას შემდეგ, რაც კომისიამ მუშაობა შეაჩერა, დანარჩენი 34 სოფლის შესახებ ინფორმაციის შეგროვება ვერ მოხერხდა. 1990-იანი წლებიდან ადგილობრივმა მკვლევარებმა ასევე ჩაატარეს არაერთი კვლევა შამახიში დაღუპულთა რაოდენობის გარკვევის მიზნით 1918 წლის მარტ-აპრილში. მათი კვლევის შედეგად (ასამდე მოწმისგან შეგროვებული მოგონებები და ინფორმაცია) დადგინდა, რომ სომეხი კრიმინალების – ძმები ს. შაუმიანის, ს. ლალაევის, ზ. არესტიანის, ტ. ამიროვის და ა. ამირიანის ხელმძღვანელობით ქალაქ შამახიში და მის 400 სოფელში მოკლეს დაახლოებით 14-16 ათასი ადამიანი. შამახის რაიონიდან დევნილთა რაოდენობამ 18 000-ს გადააჭარბა. ნ. ნარიმანოვი შამახის ხოცვა-ჟლეტის შესახებ წერდა: „თ. ამიროვისა და ს. ლალაევის შეიარაღებულმა ჯგუფებმა, რომლებიც ადრე ბაქოში იმყოფებოდნენ, დახოცეს ყველა აზერბაიჯანელი, განურჩევლად ასაკისა და სქესისა. მათ ჩაიდინეს მსოფლიოში უნახავი დანაშაული: ბაიონეტებით და ხმლით ჭრიდნენ ბავშვებს, აგროვებდნენ ხალხს მეჩეთებში, ასხამდნენ ნავთს და ცეცხლს უკიდებდნენ. ჩემთვის ცხადი გახდა, რომ ბაქოს საბჭოთა ხელისუფლება დაშნაკებზე იყო დამოკიდებული. ასევე ცხადია, რომ სომხური ბანდების მიერ აზერბაიჯანული მოსახლეობის ამდენი ჩაგვრის შემდეგ, აზერბაიჯანის პროლეტარიატს უფლება ჰქონდა, თავი აერიდებინა საბჭოთა ხელისუფლებისთვის, მოხვედრილიყო საკუთარი ბურჟუაზიის მფარველობის ქვეშ და დალოდებოდა დახმარებას მისგან და თურქეთისგან“. A.Y. Kluge, გერმანელი, რომელიც შეესწრო იმ საშინელ დღეებს, აღნიშნავს, რომ სომხები შეიჭრნენ მუსლიმურ (აზერბაიჯანულ) უბნებში და დახოცეს ყველა, დაშალეს ისინი ხმლებით და დახვრიტეს ბაიონეტებით. ხოცვა-ჟლეტიდან რამდენიმე დღეში 87 აზერბაიჯანელის ცხედარი ამოიღეს ორმოდან მოჭრილი ყურებით და ცხვირით, გახეთქილი მუცლითა და ამოჭრილი სასქესო ორგანოებით. როგორც სომხები არ სწყალობდნენ ბავშვებს, ასევე არ სწყალობდნენ მოხუცებს. M. A. Rasulzade დაწერა A. Y. Kluge-ზე: ”ფოტოები, რომლებიც Kluge-მ და სხვა უცხოელებმა გადაიღეს იმ დღეების სამახსოვროდ და რომლებიც დღეს ჩვენს ხელშია, ასახავს ძალიან ტრაგიკულ სცენებს. დიდი მწყემსი ძაღლები უდანაშაულო მკვდარი ბავშვების, ბიჭებისა და გოგონების გროვას ღრღნიან…“

  მხოლოდ ბაქოში ერთ კვირაში სასტიკად მოკლეს 12000-ზე მეტი ადამიანი, ძირითადად მშვიდობიანი მოსახლეობა და ძირითადად მუსლიმი მოსახლეობა. ბოლშევიკურ-დაშნაკთა ჯგუფებმა აზერბაიჯანელებს დაღუპული ნათესავების დაკრძალვის საშუალებაც კი არ მისცეს. მათ გვამები გადაყარეს ცეცხლმოკიდებულ შენობებში, ჭებში და ზღვაში. ბაქოში სრული ძალაუფლების დამყარება ბაქოს საბჭოთა კავშირის მიერ შაუმიანის მეთაურობით არ იძლეოდა მსხვერპლთა რაოდენობის ზუსტი გაანგარიშების საშუალებას. მენშევიკური გაზეთი „ნაშ გოლოსი“ ასე ახასიათებდა იმ დღეებს: „ყველგან სავსეა დამწვარი, დასახიჩრებული, დამახინჯებული გვამები…“. 1918 წლის 8 დეკემბერს ბრიტანელი ბრიგადის გენერალი რ. გორტონის მიერ ლონდონში გაგზავნილ დოკუმენტში ნათქვამია, რომ გენოციდი დაექვემდებარა 20 000 მუსლიმს, ხოლო საგანგებო საგამოძიებო კომისიის დოკუმენტებში ნათქვამია, რომ 30000 მუსლიმი დაექვემდებარა გენოციდს, ამავე თემაზე აზერბაიჯანის მილი მეჯლისის მიერ გამოცემულია წიგნი, რომელშიც გამოქვეყნდა ამ გენოციდის ამსახველი ფაქტობრივი მასალა. ეს ალბათ არ არის საბოლოო ციფრები.
პარიზის სამშვიდობო კონფერენციაზე აზერბაიჯანის დელეგაციის ხელმძღვანელმა ა.თოფჩუბაშოვმა 1919 წლის 28 მაისს აშშ-ს პრეზიდენტის ვ. ვილსონისადმი მიმართვაში მას გადასცა საგანგებო საგამოძიებო კომისიის მასალები სხვა დოკუმენტებთან ერთად. ამის შემდეგ მიზანშეწონილად ჩათვალეს სამხრეთ კავკასიაში აშშ-ის დელეგაციის გაგზავნა ობიექტური ინფორმაციის შესაგროვებლად. იმავე წლის ზაფხულში ბაქოში გაგზავნილი გენერალი ჰარბორდი სხვადასხვა პირებს ხვდებოდა მოვლენების შესახებ ობიექტური ინფორმაციის მოსაპოვებლად. ზოგადად, ბაქოში მოქმედი ბოლშევიკური და სომხურ-დაშნაკური ორგანიზაციები ხელს უშლიდნენ საგანგებო საგამოძიებო კომისიის ნორმალურ მუშაობას და აწყობდნენ ზეწოლის კამპანიებს. მაგრამ მიუხედავად ყველა სირთულისა, კომისიამ მოკლე დროში ბევრი რამ შეძლო. ბევრი ახალი ფაქტი და დოკუმენტი შეგროვდა ბოლო 27 წლის განმავლობაში ჩატარებული კვლევის წყალობით, დიდი ლიდერის ჰეიდარ ალიევის ისტორიული ბრძანებულებიდან აღმოცენებული ისტორიული ფაქტები ადასტურებს, რომ სომეხი ტერორისტების მიერ 1918 წლის მარტ-აპრილში და შემდგომ პერიოდებში განხორციელებული სისხლიანი ქმედებების გეოგრაფია გაცილებით ფართო და ტრაგედიის მსხვერპლთა რაოდენობა გაცილებით მეტი იყო.

გასული საუკუნის დასაწყისში სომეხი დაშნაკ-ბოლშევიკური შეიარაღებული დაჯგუფებებისა და ტერორისტული ორგანიზაციების მიერ აზერბაიჯანელი ხალხის წინააღმდეგ ჩადენილი კაცობრიობის წინააღმდეგ ჩადენილ დანაშაულებზე საერთაშორისო საზოგადოებისთვის სიმართლის უფრო სრულად გადასაცემად, 2018 წლის 18 იანვარს, აზერბაიჯანის რესპუბლიკის პრეზიდენტმა ილჰამ ალიევმა ხელი მოაწერა ბრძანებულებას “აზერბაიჯანის გენოციდის 100 წლისთავის შესახებ”. მსოფლიოს წამყვან ქვეყნებში პრეზიდენტ ილჰამ ალიევის, პირველი ვიცე-პრეზიდენტის მეჰრიბან ალიევას და ჰეიდარ ალიევის ფონდის ვიცე-პრეზიდენტის, ლეილა ალიევას მიერ გაწეული შეუდარებელი სამსახურისა და ფასდაუდებელი ძალისხმევის შედეგად, გავლენიან ორგანიზაციებთან სწორი და თანმიმდევრული მუშაობის განხორციელებამ გამოიწვია სტერეოტიპებისა და არასწორი პოლიტიკური მიდგომების ცვლილება, რომლებიც საუკუნეების მანძილზე ჩამოყალიბდა სომხების შეთითხნილი პრეტენზიების გამო.